Ποια Ευρώπη θέλουμε;

Του Νίκου Τσούλια

Ίσως η πιο δύσκολη πλευρά στο θέμα που συζητάμε δεν είναι το ποια Ευρώπη θέλουμε αλλά το τι είναι η Ευρώπη, στοιχείο που είναι και προαπαιτούμενο στο κύριο ζήτημά μας. Και αν δεν μπορείς να προσεγγίσεις – έστω με σχετική επάρκεια – το προαπαιτούμενο, τότε είναι βέβαιο ότι θα είναι λειψή και η κύρια ανάλυση. Κατά τη γνώμη μου, η Ευρώπη δεν είναι μια ενιαία οντότητα με σταθερά και βασικά στοιχεία ταυτότητας και δεν ήταν ποτέ τέτοια. Φυσικά δεν εννοώ το σύνηθες σχήμα που της αποδίδεται, το οποίο έχει γεωγραφικά και κάποια αμιγή πολιτικά στοιχεία της σημερινής ιστορικότητας.

Ακόμα και η γεωγραφική της ενότητα δεν ακολουθεί σταθερές γραμμές, αφού σήμερα σε διάφορες εκφράσεις της Ευρώπης – πολιτικές, πολιτιστικές, αθλητικές – εντάσσονται και το Ισραήλ και η Τουρκία, κάτι που παλιότερα θα ήταν εξ ορισμού απαγορευτικό. Αλλά και η ιστορική της διαδρομή – που ούτως ή άλλως επηρεάζει τη σημερινή της εικόνα – δεν αναλύεται εύκολα. Έχει ως πολιτισμική βάση τον ελληνισμό και το χριστιανισμό, με την Αθήνα και τη Ρώμη να αποτελούν δύο θεμελιακές κοσμοθεωρητικές – συμβολικές αναφορές, αλλά περιλαμβάνει πολλές αντιφάσεις και αποκλίσεις από το θεωρητικό και βασικό της εποικοδόμημα.

Πολύ ορθά ο Πωλ Βαλερύ τόνιζε ότι «κάθε φυλή, κάθε γη, που διαδοχικά εκρωμαϊσθηκε, εκχριστιανίσθηκε, υποβλήθηκε πνευματικά στην πειθαρχία των Ελλήνων, είναι απολύτως Ευρώπη». Η Ρομιγύ δίνει μια ενδιαφέρουσα διάσταση στη συμβολή του ελληνικού πολιτισμού σ’ ό,τι δημιουργικό μπορεί να αναπτύξει το μόρφωμα της Ευρώπης. «Είτε μιλάμε για γλώσσα είτε για λογοτεχνία ή για τέχνη, η ελληνική κληρονομιά δεν είναι απλώς μια κληρονομιά κοινή σε όλους τους λαούς της Ευρώπης. Είναι ο αρχικός πυρήνας, η “μαγιά” θα λέγαμε της Ευρώπης. Και ακόμη παραπέρα: με τρόπο σταθερό και επίμονο, μέσα από την αρχαία τραγωδία ή την πολιτική επιστήμη, τη μυθολογία ή την ιστορία, το ελληνικό πνεύμα επικεντρώθηκε στην ‘ανθρώπινη κατάσταση’ και όχι στις ιδιαιτερότητες του ‘ιδιωτεύοντος ανθρώπου’».

Σήμερα αλλά και για την περίοδο της ύστερης νεωτερικότητας η Ευρώπη αποτελεί μία από τις κύριες σύγχρονες εκφράσεις του καπιταλισμού. Αν και θα χάσει τον πρωταγωνιστικό της ρόλο μετά το Δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο από τις Η.Π.Α., θα εξακολουθήσει συνεταιριζόμενη τη δύναμη των Η.Π.Α. να βρίσκεται στην πρώτη γραμμή της διαμόρφωσης των εξελίξεων στην ιστορία της ανθρωπότητας. Η οικονομική ένωσή της υπό το σχήμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η διαμόρφωση της Οικονομικής Νομισματικής Ένωσης και η δημιουργία του Ευρώ θα της προσδώσουν μια νέα δυναμική. Ωστόσο, η δυναμική αυτή είναι μετέωρη και αβέβαιη. Οι λόγοι είναι υπαρκτοί και βασικοί. Το βιομηχανικό μοντέλο ανάπτυξης της Ευρώπης φαίνεται να εκπνέει. Η πολιτική της ενοποίηση και η δημοκρατική της συγκρότηση που θα έρχονταν ως ενιαία και απαραίτητα στοιχεία με εκείνο της οικονομικής ένωσης δεν φαίνονται στον ορίζοντα, με αποτέλεσμα να είναι εξ ορισμού δεδομένη η έλλειψη κοινωνικής συνοχής και δημοκρατικής νομιμοποίησης.

Το όλο εγχείρημα της Ε.Ε. με όλες τις συνθήκες του (Μάαστριχτ, Λισαβόνα κλπ) και τα χαρακτηριστικά του δεν αποσκοπεί στην ένωση ή έστω στη θεσμική συνεργασία λαών και εθνών αλλά στην περαιτέρω ολοκλήρωση του καπιταλιστικού συστήματος και στην υπέρβαση των αντιφάσεων γενικότερα του καπιταλισμού. Υπάρχουν και εξωγενείς αιτίες, που πηγάζουν από την ανάδυση των νέων μεγάλων γεωπολιτικών δυνάμεων της Κίνας και της Ινδίας, χώρες οι οποίες φαίνονται να διεκδικούν πρωταγωνιστικό διεθνή ρόλο από τις απαρχές του αιώνα μας.

Η Ευρώπη ήδη βαρύνεται: α) με την αποικιοκρατία που οδήγησε στην εξαθλίωση λαών και εθνών στον Τρίτο Κόσμο, β) με τους δύο Παγκόσμιους Πολέμους που αιματοκύλισαν όχι μόνο την ήπειρό μας αλλά και μεγάλο μέρος του Κόσμου και που συνδέθηκαν με τη βαρβαρότητα της πλήρους απανθρωποποίησης της ιστορίας μας, γ) με την ενεργό συμμετοχή της σε ιμπεριαλιστικού τύπου τοπικούς πολέμους υπό την καθοδήγηση των Η.Π.Α. στην πρώην Γιουγκοσλαβία, στο Ιράκ, στο Αφγανιστάν κλπ και δ) με την περιστολή βασικών κατακτήσεων του κράτους δικαίου και του κράτους πρόνοιας που αναπτύχθηκε από τους αγώνες των εργαζομένων καθ’ όλη τη μεταπολεμική περίοδο.

Αλλά αν και η αιχμή των εξελίξεων στο πολιτικό επίπεδο μετακινήθηκε από την Ευρώπη στις Η.Π.Α. μετά τον πόλεμο, η Ευρώπη παρέμεινε η κύρια εστία των κοινωνικών αγώνων και κινημάτων αλλά και των μεγάλων μορφωτικών και λογοτεχνικών ρευμάτων. Ακόμα θα αναδειχθεί ως ένα κοινωνικό εργαστήριο επώασης νέων πολιτικών αντιλήψεων, κινημάτων αμφισβήτησης και νεανικής κουλτούρας με σηματωρό τον Μάιο του 1968 και τις φοιτητικές εξεγέρσεις στο Παρίσι. Πολλά πράγματα έχουν αλλάξει πλέον στην Ευρώπη. Η Ευρώπη είναι μια οντότητα με πολλές πλευρές, με αντιφάσεις και αντιθέσεις και με εσωτερικές συγκρούσεις. Ωστόσο, δεν φαίνεται να αναδύεται μια συγκροτημένη πολιτική ταυτότητα της Ευρώπης που θα είχε τη νομιμοποίηση των λαών των συνασπιζόμενων κρατών και δεν προκύπτει το σχήμα και η έννοια ενός Ευρωπαίου πολίτη, συστατικό στοιχείο μιας υπερεθνικής συλλογικότητας και φυσιογνωμίας.

Σε ένα τέτοιο πολύπλοκο, ρευστό αλλά και αντιδημοκρατικό – τουλάχιστον προς το παρόν – σκηνικό γίνεται ο μετασχηματισμός της Ευρώπης μέσα από το σχήμα της Ε.Ε. Η σημερινή οικονομική και κυρίως πολιτική κρίση που εκδηλώνεται στους κόλπους της Ε.Ε. είναι μια νέα φάση, μέσα από την οποία πολλά μπορούν να συμβούν. Η Ευρώπη που θέλουμε δεν μπορεί παρά να είναι μια βαθιά δημοκρατική συλλογική οντότητα εθνών, λαών και κρατών. Σε κάθε διαφορετική περίπτωση δεν πρόκειται να έχει μακρινή ιστορική διαδρομή. Μια Ευρώπη του κεφαλαίου και του τραπεζικού συστήματος όχι μόνο δεν έχει προοπτική, αλλά μπορεί να επιφέρει και ιστορική ζημιά σε χώρες και λαούς.

Δεν θέλουμε μια Γερμανική Ευρώπη με δημοκρατικό έλλειμμα, μια Ευρώπη του κεφαλαίου και των δυνάμεων της αγοράς με μοναδικό πεδίο ολοκλήρωσης εκείνο της οικονομίας χωρίς κοινωνική συνοχή και πολιτική νομιμοποίηση. Θέλουμε μια Ευρώπη της Γαλλικής Επανάστασης και του Διαφωτισμού, των κοινωνικών κινημάτων και της ουσιαστικής συνεργασίας των λαών της, μια Ευρώπη με αξιακά προτάγματα εκείνα της ειρήνης, της αλληλεγγύης, της άμβλυνσης των ανισοτήτων και της κοινωνικής προόδου.